Όποιος μελετήση την οργάνωσι και διάρθρωσι, τάξι και πειθαρχία του στρατού του Βυζαντίου, δεν αργεί να πεισθή πως ο στρατός αυτός υπήρξε ένα θαυμάσιο πολεμικό όργανο, που εστήριξε επί τόσους αιώνες την ισχύ της αυτοκρατορίας. Πλούσια είναι η σχετική βιβλιογραφία, την οποία μας κατέλειπαν οι Βυζαντινοί συγγραφείς και χρονογράφοι, ανάμεσα στους οποίους όχι ολίγοι στρατηγοί και εστεμμένοι. Ο αρχιπλοίαρχος κ. Μαρ. Σίμψας αναπτύσσει διεξοδικώτατα το θέμα αυτό με βάσι όλες τις υπάρχουσες ιστορικές πηγές.
Ο Βυζαντινός Στρατός αρχίζει να υφίσταται, σαν οργανωμένο σύνολο, κυρίως από την εποχή του Αναστασίου Α (491-518), όπως το Βυζαντινό Ναυτικό από την εποχή του Λέοντος του Θρακός (457-474). Βασικά αποτελείται:
1. Από εκείνον που στρατολογείται απ' ευθείας από τον Βασιλέα, δηλ. από την Κυβέρνησι της Κωνσταντινουπόλεως, συντίθεται από εθελοντάς, υπηκόους του Βασιλέως και ξένους.
2. Από εκείνον, τον οποίον στρατολογούν και οργανώνουν οι στρατηγοί, διοικηταί των επαρχιών (Θεμάτων), αποτελούμενον από υπηκόους του Βασιλέως.
Ο πρώτος αποτελεί τον κυρίως βασιλικό στρατό, τα τάγματα, ό δεύτερος, τον κυρίως εθνικό στρατό, τον στρατό των Θεμάτων.
Στις δύο αυτές κατηγορίες πρέπει να προσθέσωμε τους συμμάχους, δηλ. τα ξένα, επικουρικά στρατεύματα, τα οποία καλούνται και άτακτα. Οι σύμμαχοι καλούνται κατά τις εκστρατείες του Βυζαντίου, αλλά δεν ενσωματώνονται στις μονάδες του Βυζαντινού Στρατού. Ήσαν στρατιωτικά τμήματα, από τα οποία άλλα μεν έστελναν υποτελείς ή και ανεξάρτητοι ηγεμόνες, είτε βάσει συνθήκης είτε ως δείγμα φιλίας, άλλοι δε εστρατολογούντο σε ανεξάρτητα έθνη με αδρή αμοιβή. Πάντως, όλοι οι σύμμαχοι ελάμβαναν μισθό και άλλα ανταλλάγματα, είχαν δε τους ιδικούς των διοικητάς και διατηρούσαν τον οπλισμό και τα έθιμά τους.
Άλλοι ήσαν οι μισθοφόροι. Προσήρχοντο καθ' ομάδες ή κατετάσσοντο ατομικώς στον Βυζαντινό Στρατό, πάντοτε με μισθό, και ή ετάσσοντο στις διάφορες μονάδες ή αποτελούσαν ιδιαίτερα τμήματα, με Βυζαντινούς όμως διοικητάς. Αυτοί ελέγοντο φοιδεράτοι.
Υπήρχαν ακόμη και οι αιχμάλωτοι ή αυτόμολοι, που εδέχοντο να υπηρετήσουν στον Βυζαντινό Στρατό, είτε διότι επεδίωκαν ολικά οφέλη, είτε για ν αποφύγουν τα δεινά της αιχμαλωσίας. Κατά τα άλλα, οι στρατιώται του Βυζαντίου έπρεπε να είναι Ρωμαίοι πολίτες, δηλ. υπήκοοι του Βασιλέως και Χριστιανοί Ορθόδοξοι. Οι αιρετικοί απεκλείοντο. Απεκλείοντο επίσης και οι τιμωρημένοι με βαρειές ποινές, καθώς και οι υπόδικοι του είχαν διαπράξει σοβαρά παραπτώματα. Οι σκλάβοι, αλλά και οι ελεύθεροι, αλλά όχι Ρωμαίοι πολίτες, ημπορούσαν να υπηρετούν στον στρατό ως υπηρέτες.
Εθελοντική ήταν η βάσις της στρατολογίας. Όταν όμως το καλούσε η ανάγκη, κατέφευγαν στην αναγκαστική στρατολογία. Πάντως ορισμένες κατηγορίες πολιτών δεν υπέκειντο μεν σε στράτευσι, είχαν όμως την υποχρέωσι να συντηρούν, δηλ. να προσφέρουν τα έξοδα ενός ή και περισσοτέρων στρατιωτών.
Στρατεύσιμη ηλικία ήτο από το 18ο μέχρι το 40ό έτος. Ο στρατολόγος, Επιμελητής των Τηρώνων, εξέταζε τα προσόντα και την σωματική ικανότητα των κατατασσομένων και μετά τους έστελνε στον αρμόδιο διοικητή, από τον οποίο εφοδιάζοντο με την προβατορία, δηλ. την έγκρισι, και ετοποθετούντο στα διάφορα τάγματα, όπου ενεγράφοντο στα μάτριγα (δηλ. τα μητρώα). Γινόταν διάκρισις ανάμεσα στους ευσθενείς (ευρώστους) και τους αδυνάτους, το δε ανάστημα έπαιζε σημαίνοντα ρόλο. Οι εύρωστοι και υψηλοί τοποθετούνται στις πρώτες γραμμές, για να πτοήσουν τον εχθρό. Οι άλλοι χρησιμοποιούνται στοάς άλλας στοιχίας ή τους άλλους ζυγούς.Για να παραμείνουν στο στράτευμα έπρεπε να είναι καλοί στρατιώτες. Όσοι διαπράττουν κλοπές, τραυματίζουν συνάδελφό τους, απουσιάζουν παρανόμως ή φέρονται αντιπειθαρχικώς, απομακρύνονται συνήθως από το στράτευμα.
Παλαίμαχοι (έφεδροι) ήσαν εκείνοι που απεστέλλοντο σε αόριστη άδεια, με την υποχρέωσι να παρουσιασθούν ευθύς ως θα τους καλούσαν. Όσοι δεν έσπευδαν στην πρόσκλησι, τον καιρό του πολέμου, ετιμωρούντο με αυστηρότητα. Απόμαχοι, εξ άλλου, ήσαν οι στρατιώτες που απεμακρύνοντο μετά το όριο ηλικίας (των 40 ετών). Πρέπει δε να ήσαν και όσοι έγιναν ανίκανοι για τον στρατό, από προηγουμένη πολεμική υπηρεσία.
Τρεις ήσαν βασικώς οι κατηγορίες του προσωπικού στον Βυζαντινό Στρατό: το μάχιμον (ή απειλητικόν), δηλ. οι πολεμισταί, το τεχνικόν, δηλ. οι τεχνίτες και εργάτες, και το χορηγόν των αναγκαίων, δηλ. οι υπηρέτες και γενικά όσοι προσέφεραν βοηθητικές υπηρεσίες.
1. Το μάχιμον. Είναι οι πολεμισταί. Διακρίνεται βασικά σε δυό κατηγορίες: το πεζικό και το ιππικό. Αντίθετα δε προς τα συμβαίνοντα στους συγχρόνους στρατούς, δεν υπήρχαν ιδιαίτερα σώματα ανάλογα με το είδος του οπλισμού, υπήρχαν όμως στο πεζικό και στο ιππικό άνδρες με διαφορετικό οπλισμό. Κάθε τάγμα, πεζικού η ιππικού, περιελάμβανε ορισμένο αριθμό από βαρύτερα η ελαφρότερα οπλισμένους στρατιώτες. Κατ' εξαίρεσι μόνο, εσχημάτιζαν ειδικά τάγματα ψιλών (πεζών η ιππέων), όταν το επέβαλλαν τακτικοί λόγοι.
Έτσι, σ ένα τάγμα πεζικού υπήρχαν οι οπλίτες, δηλαδή οι βαρέως οπλισμένοι με το δόρυ, σπάθη, τόξο κ.λπ, που έφεραν και βαρειά πανοπλία. Οι πελτασταί, ελαφρότερα οπλισμένοι και με μικρότερη πανοπλία. Και οι ψιλοί (οι σαγιτάτορες ή αρκάτοι), δηλ. οι τοξόται.
Σ' ένα τάγμα ιππικού ήσαν οι κατάφρακτοι, βαρέως οπλισμένοι και με ισχυρή πανοπλία, οι ψιλοί ακοντισταί, που έφεραν δόρυ και 2 3 ακόντια, και οι ψιλοί τοξότες, σχεδόν ακάλυπτοι και με όπλο το τόξο.
2. Το τεχνικόν. Υπάρχουν τμήματα τεχνικού, που οι άνδρες του αποκαλούνται εργάτες ή τεχνίτες και είναι εφοδιασμένοι με κλαδευτήρια ή πελέκια, για κάθε έργο. Είναι επίσης και οι επιτασσόμενοι εργάτες ή επίτακτοι για τις οχυρώσεις. Αυτοί είναι ξένοι προς τον στρατό. Στο πεζικό οι τεχνίτες συγκροτούν ιδιαίτερο τμήμα, το οποίο διευθύνει ο αρχαιότερος στο επάγγελμά τους. Είναι σιδηρουργοί, καροποιοί, οπλοποιοί, ακονισταί, κατασκευασταί τοξαρίων, βελών και κονταρίων - και ο αριθμός τους ρυθμίζεται από τον Κανονισμό. Το ιππικό έχει μικρότερη ανάγκη τεχνιτών από το πεζικό, διότι είναι σε θέσι να φθάση γρήγορα σε κατοικημένους τόπους, όπου ημπορεί να κάμνη τις επείγουσες επισκευές. Προσπαθεί πάντοτε να διατηρή την ευελιξία και πρώτη του φροντίδα είναι η ταχύτης.
3. Το χορηγόν των αναγκαίων περιελάμβανε τις διάφορες υπηρεσίες της επιμελητείας, τους υπηρέτες των πεζών και των ιππέων, τους οδηγούς στα μεταγωγικά (δηλ. την εφοδιοπομπή ή Τουλδον), καθώς επίσης τους χορηγητάς και μεταπράτας, που συνόδευαν τον στρατό στην εκστρατεία.
Ποιοι ήσαν οι βαθμοφόροι; Πρώτοι φυσικά στην σειρά ήσαν οι αξιωματικοί, που εκαλούντο άρχοντες, κοινώς κεφαλάδες και μάλιστα άρχοντες από σπαθίου, για να διακρίνωνται από τους πολιτικούς υπαλλήλους, που και αυτοί ονομάζονταν άρχοντες. Τρεις είναι οι κατηγορίες των βαθμοφόρων:
1. Οι ανώτεροι αξιωματικοί, οι εμφανείς (στρατηγός, υποστράτηγος, μεράρχης).
2. Οι κατώτεροι αξιωματικοί, οι μικρότεροι (μοιράρχης, ταγματάρχης). Σ' αυτούς πρέπει να προσθέσωμε τους ιλάρχους και τους εκατοντάρχους, οι οποίοι έχουν πειθαρχική δικαιοδοσία υπαξιωματικών, λογίζονται όμως ως αξιωματικοί, δηλ. άρχοντες.
3. Οι υπαξιωματικοί ή επίλεκτοι, ήτοι ο πεντηκόνταρχος, ο δέκαρχος και ο τετράρχης.
Στο Στρατηγικόν του Μαυρικίου διαγράφονται τα προσόντα που πρέπει να έχουν οι άρχοντες των διαφόρων βαθμών, ειδικώτερα δε το αναφερόμενο στις απαιτούμενες για τον στρατηγό ιδιότητες αποτελεί ένα θαυμάσιο κείμενο διοικητικής φιλολογίας, που θα απεδέχοντο στους θεσμούς των και οι σημερινοί στρατοί.
Ο Αυτοκράτωρ διόριζε τους στρατηγούς κατά τις εκστρατείες και τους διοικητάς των Θεμάτων. Εκείνοι δε διόριζαν τους αξιωματικούς στα υπό τις διαταγές των στρατεύματα και μόνον για τους υποστρατήγους έπρεπε να ζητήσουν την έγκρισι του Αυτοκράτορος. Και τούτο, γιατί ο υποστράτηγος ανελάμβανε την διοίκησι του στρατεύματος όταν ο στρατηγός αδυνατούσε να την ασκήση. Τους υπαξιωματικούς διόριζε ο ταγματάρχης.Η προαγωγή στον ανώτερο βαθμό γίνεται κατ' απόλυτη εκλογή, με κριτήρια την εμπειρία και την γενναιότητα, αλλά και την εύνοια. Η μπορούσαν οι υπαξιωματικοί να γίνουν αξιωματικοί; Δεν μας είναι γνωστό. Το πιθανώτερο είναι ότι έφθαναν ως τον βαθμό του ιλάρχου (που ήταν ο πρώτος εκατόνταρχος του τάγματος), το πολύ δε ως τον βαθμό του ταγματάρχη.Η πειθαρχία κατ΄ αρχήν, η οργάνωσις και η τακτική ακολουθούν. Αυτό είναι το βασικό δόγμα του Στρατιωτικού Κώδικος. Δεν επιτρέπεται άγνοια και γι' αυτό είναι επιφορτισμένοι οι βαθμοφόροι να τον γνωστοποιούν στους στρατιώτες με τις θεωρίες (δηλ. ειδικές ομιλίες). Τέσσερα είναι τα βασικά μέρη του πειθαρχικού Κώδικος: η υπακοή στους ανωτέρους, η στρατιωτική τιμή, η εσωτερική υπηρεσία και οι σχέσεις με τους πολίτες!
1. Η υπακοή είναι απόλυτη και παθητική. Σύμβολο είναι η σιωπή. Δεν πρέπει συνεπώς να δίνουν στις μονάδες υπερβολικό προσωπικό, γεγονός που δημιουργεί αναπόφευκτη την αταξία. Η αδράνεια προκαλεί χαλάρωσι της πειθαρχίας. Η απείθεια και η βιαιοπραγία κατά του ανωτέρου τιμωρούνται ανάλογα με τον βαθμό που φέρει ό ανώτερος. Εφ όσον υπάρχουν αιτήματα και παράπονα, φθάνουν στην κεφαλή, δια της Ιεραρχικής οδού. Εάν τις στρατιώτης αδικηθή υπό τινός, τω άρχοντι εγκαλείτω. Ει δε παρά του άρχοντος αδικηθή τω μείζονι άρχοντι του τάγματος εγκαλείτω (μείζων άρχων ήτο ο ταγματάρχης).
2, Η στρατιωτική τιμή. Από την παράβασί της προέρχονται τα εγκλήματα της προδοσίας, της εγκαταλείψεως θέσεως, της φυγής εμπρός εις τον εχθρό και της απωλείας της σημαίας. Η δειλία.
3. Εσωτερική υπηρεσία. Η κακή συντήρησις των όπλων, η απώλειά τους, η οκνηρία, η μη συμμόρφωσις στις διατασσόμενες κινήσεις, εν πορεία η στο στρατοπεδο, αποτελούν αδικήματα πειθαρχικά.
4. Οι σχέσεις με τους πολίτες. Οποίος δεν αποδίδει το ζώον η το αντικείμενο, το οποίον έκλεψε, η προκαλεί ζημία σε ένα πολίτη, τιμωρείται δίνοντας αποζημίωσι διπλασία της αξίας του αντικειμένου η του ζώου. Ιδιαίτερη ευθύνη έχει ο στρατηγός, που οφείλει να σέβεται τις καλλιέργειες και, όταν χρειασθή να τις διασχίση, να επανορθώση τις ζημίες. Για τους παραβάτες προβλέπονται ποινές. Εν καιρώ ειρήνης ο φόβος της τιμωρίας συγκρατεί τον στρατιώτη στο καθήκον. Την πειθαρχική δικαιοδοσία ασκούν ο στρατηγός και οι αξιωματικοί, σε πολλές δε περιπτώσεις διαπιστώνομε την θέσι και την σημασία ενός βαθμού στην ιεραρχική κλίμακα, από την πειθαρχική δικαιοδοσία που ασκεί ο κατέχων τον βαθμό.
Ποινές είναι: τα πρόστιμα (σε νομίσματα), οι σωματικές τιμωρίες (πύπτονται δια της ράβδου) μετάθεσις σε άλλη μονάδα, έκπτωσις από τον βαθμό, απομάκρυνσις από το στράτευμα, ακρωτηριασμοί και θάνατος. Παραδείγματα: Εσχάτως τιμωρείται (δηλ. με θάνατον) οποίος σηκώση ράβδον και κτυπήση τον προϊστάμενό του αξιωματικό, εναντιωθή τω μείζονι άρχοντι (δηλ. στον ταγματάρχη), πωλήση η χάση τα όπλα του κ.λπ. Τύπτεται ήγουν ισχυρώς και κραταιώς δέρεται οποίος κλέψη όπλα από συστρατιώτη του. Του κόβουν δε τα χέρια, αν κλέψη υποζύγια, διότι τα υποζύγια αναγκαιότερα των όπλων εισίν. Η υπέρβασις αδείας απουσίας ετιμωρείτο κατά τις περιστάσεις με μετάθεσι σε άλλο τάγμα, αυστηρότερα δε η απουσία χωρίς άδεια. Η λιποταξία ετιμωρείτο πολύ αυστηρά, όταν ήταν ομαδική. Η υποτροπή σε κάθε περίπτωσι είναι επιβαρυντικό στοιχείο.
Ελαφρυντικά ελαμβάνοντο ύπ όψιν. Τέτοια ήσαν η μέθη, η ασθένεια, η στοργή προς τους οικείους, η καταδίωξις δούλου. Ο στρατηγός πρέπει να εξηγή την αιτία πριν επιβάλη την τιμωρία. Οποίος ασκεί την πειθαρχική δικαιοδοσία οφείλει να παραβλέπη ορισμένα παραπτώματα και να μεταχειρίζεται την επιείκεια, ακόμη δε την καλωσύνη και την φιλανθρωπία.Και οι παραβάσεις όμως των ανωτέρων ετιμωρούντο αυστηρά. Πας βουλόμενος ημπορούσε να κατηγορήση τους άρχοντας, αν διέπρατταν κλοπή η άλλη παρανομία. Από τον κανόνα αυτόν δεν εξηρούντο οι στρατηγοί, τους οποίους ημπορούσαν να καταγγείλουν στον Αυτοκράτορα ή τον επίσκοπόν του (αντιπρόσωπό του).
Για τον οπλισμό οι Βυζαντινοί είχαν υιοθετήσει ό,τι καλύτερο είχε η εποχή τους, ακολουθώντας την αρχή φρόντιζε να αποσπάσης από τον αντίπαλο το μυστικό της επιτυχίας του. Μολονότι δε αντιμάχονταν την σχετική συνήθεια των Ευγενών της Περσίας, που καταστόλιζαν τα όπλα τους με κοσμήματα και πολύτιμα πετράδια, εν τούτοις απέδιδαν ιδιαίτερη σημασία στην επιβλητική εμφάνισί τους. Όσον ευσχήμων εν τη οπλίσει ό στρατιώτης είναι, τοσούτον και αυτού προθυμία προσγίνεται και τοις εχθροίς δειλία. Αυτό γράφει ο Μαυρίκιος στο Στρατηγικό του.
Τα όπλα τους διακρίνονται στα φορητά και βαρέα, που ελέγοντο και μάγγανα. Τα φορητά υποδιαιρούνται σε αμυντικά και επιθετικά. Πέραν απ' αυτά υπήρχε η πανοπλία.
Ας έλθωμε όμως τώρα στο θέμα της ενδυμασίας και των στολών. Την ενδυμασία χορηγούσε το κράτος, τα εσώρουχα όμως ήσαν εις βάρος του στρατιώτη. Τα ενδύματα είναι ευρύχωρα και‚ πρακτικά: ο χιτώνας, ο μανδύας, τα υποδήματα και η καλύπτρα ή σκιάδιο. Ο χιτώνας (ή ζωστάριον) κατεσκευάζετο από λινό ή μάλλινο ύφασμα (για το θέρος ή τον χειμώνα), εστερεώνετο στους ώμους με ιμάντες ή δακτυλίους και είχε ζώνη στην μέση. Ήταν μακρύτερος στους ιππείς και κοντύτερος στους πεζούς. Ο μανδύας (ή γουνίον) ήταν από κένδουκλο (τρίχινο ύφασμα), σαν την κάππα των ορεινών χωρικών μας. Κι ο μανδύας στους πεζούς ήταν βραχύτερος από τον μανδύα των ιππέων. Τα υποδήματα, ελαφρά και στερεά, καρφωτά, με πλατυκέφαλα καρφιά από κάτω. Η καλύπτρα (ή σκιάδιο) από ύφασμα, στενώτερο προς τα επάνω, εκάλυπτε το κεφάλι του στρατιώτη, που ήταν κεκαρμένον εν χρω.
Ο στρατιώτης όμως είχε και άλλα είδη εξαρτύσεως: το φλασκίν, δηλ. υδροδοχείο ή παγούρι, τα πουγγία ή θηκάρια για τα τρόφιμα, τα θηκάρια για τα τζικούρια κ.λπ., το δερμάτινο σακκίδιο όπου έβαζαν τα βέλη, τις αμοιβές χορδές, τα λωρία ή ιμάντες για το κρέμασμα της σπάθης κ.λπ. Στους ιππείς προστίθενται και τα είδη ιπποσκευής, με βασικό, φυσικά, την σέλλα. Άλλα είδη είναι: ο χαλινός, το σακκίδιο για την βρώμη του ζώου, το τριχωτό κάλυμμα για τα πλευρά του και στολίσματα διάφορα (θύσανοι, λοφία, υποσιαγόνιο κ.λπ.).Πολυτελείς ήσαν οι στολές των ανωτέρων αξιωματικών, πολυτελέστατη δε των στρατηγών. Αυτοί έφεραν σκιάδιον χρυσοκόκκινον κλαπωτον, χλαμύδα (δηλ. μανδύα) από πολύτιμο μεταξωτο ύφασμα και χιτώνες μεταξωτους χρυσοκέντητους. Τα υποδήματά τους, ανάλογα με το σχήμα, ελέγοντο σάνδαλα ή παραπόδια, κοινώς παπούτζαι.
Τι έτρωγε ό Βυζαντινός στρατιώτης; Οποίος δεν φροντίζει δια τας ανάγκας των στρατευμάτων του θα νικηθή χωρίς μάχην. Η οικονομία πρέπει να επικρατή στην υπηρεσία του εφοδιασμού. Με βάσι αυτές τις αρχές, η τροφοδοσία πρέπει να απασχολή τον στρατηγό περισσότερο από την εκπαίδευσι και τις Θεωρίες. Στην εκστρατεία είναι το πρώτο μέλημα, πριν από την εκλογή και την εγκατάστασι του απλήκτου,δηλ. του στρατοπέδου. Το να ζη ό στρατος από τους πόρους της χώρας απετέλεσε ανέκαθεν το ιδανικό των εμπολέμων. Γι αυτό επιλέγουν τις κατάλληλες περιοχές, όπου υπάρχουν τροφές για τους άνδρες και τα ζώα, όπου υπάρχει νερό. Όπου δεν υπάρχουν φυσικές πηγές, ανοίγουν πηγάδια και κατασκευάζουν δεξαμενές η μεταφέρουν το νερό με μεταγωγικά, μέσα σε ασκούς και βυτία.
Αν η χώρα είναι πτωχή, ο στρατός πρέπει να φέρνη μαζί του τρόφιμα και τούτο γίνεται με την εφοδιοπομπή (το τούλδον), την οποία συνοδεύουν κοπάδια ζώων, για να έχουν νωπό κρέας. Μεταφέρουν επίσης σίτον και κριθή, που αλέθουν με χειρομύλους και αρτοποιούν στα διάφορα σημεία της πορείας τους.Αν ήταν δυνατό να ανοίξωμε το σακκίδιο ενός στρατιώτη του Βυζαντίου, θα εβρίσκαμε μέσα σ' αυτό κρέας παστωμένο, ψωμί, γαλέττα, αλεύρι, κεχρί, κριθή ή βρώμη και, στο φλασκίν, νερό. Το κρασί απαγορεύεται ως επικίνδυνο. Η μερίδα του ψωμιού κατά στρατιώτη είναι 1-2 λίβρες.
Εκτός από τις άλλες παροχές σε είδος (ιματισμό, τροφή, οπλισμό κ.λπ.) ο στρατιώτης έπαιρνε και μισθό, που ελέγετο χρυσική ρόγα και εποίκιλλε ανάλογα με τον βαθμό, την ειδικότητα και εργασία (ιππέας ή πεζός, στρατιώτης η υπηρέτης) και τον χρόνο υπηρεσίας.
Δεν γνωρίζομε ποιο ήταν το ύψος των μισθών. Στην Βασίλειον Τάξιν του Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου ευρίσκομε ορισμένες ενδείξεις, όπως ποιο μισθό ελάμβαναν οι στρατιώτες και οι αξιωματικοί κατά την εκστρατεία του Ιμερίου στην Κρήτη (έτος 902), ποίοι ήσαν οι μισθοί των στρατηγών, των διοικητών των Θεμάτων, καθώς και των διαφόρων επιτελών και υπαλλήλων των. Ο Γερμανός καθηγητής Γκέλτσερ, στο βιβλίο του: Η Γένεσις των Βυζαντινών Θεμάτων (Λειψία 1889) μας δίνει μία εκτίμησι για τον μηνιαίο μισθό των αξιωματικών και υπαξιωματικών του Βυζαντίου. Στρατηγός 36 λίτρες χρυσού (1 λίτρα= 1000 χρυσά φράγκα), υποστράτηγος 24 λίτρες, μεράρχης 12, μοιράρχης 6, ταγματάρχης 3, εκατονταρχος 2, δέκαρχος 1.Εκτός όμως από τον κανονικό μισθό, οι στρατιώτες ελάμβαναν και επιδόματα: πριν από κάθε εκστρατεία το πρόχειρον, που ήταν έκτακτη χορηγία, κατά δε την εκστρατεία και στο τέλος αυτής διάφορα δώρα, τας φιλοτιμίας, καθώς και μερίδιο από τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους (που τους πουλούσαν σαν δούλους η τους ελευθέρωναν, έναντι γενναίων λύτρων). Ένα από τα χαρακτηριστικά και μυστικά ίσως της επιτυχίας των μεγάλων στρατηγών και βασιλέων ήταν ή σ' αυτές τις περιπτώσεις γενναιοδωρία.
Εκτός απ' αυτό, ορισμένη κατηγορία στρατιωτών ελάμβανε επιμίσθιο, το λεγόμενο φαμιλιάρικο, που ακάλυπτε την συντήρησι του υπηρέτη η της ακολουθίας του γενικά. Φαμηλιάρικα ελάμβαναν οι ανώτεροι διοικηταί, αλλά και οι ιππείς, για να συντηρούν τους πάλλικας (δούλοι ή ελεύθεροι νέοι που επεριποιούντο τον ίππο, εκτελούσαν διάφορες αγγαρείες, επορεύοντο με τα μεταγωγικά και κατά την μάχη παρέμεναν στο στρατόπεδο). Φαμηλιάρικο δεν κατεβάλλοντο στους ευπόρους, που αντιμετώπιζαν τα σχετικά έξοδα εξ ιδίων, Όχι δε ολίγοι από τούτους συντηρούσαν μεγάλη ακολουθία ανδρών, που ελέγοντο βουκελλάριοι ή ειδικοί και υπήκουαν μόνο στον άρχοντά τους, τον οποίο συχνά υποστήριζαν στις προσωπικές του φιλοδοξίες. Εξ άλλου οι νοσοκόμοι ελάμβαναν από ένα νόμισμα για κάθε τραυματία στρατιώτη, που διέσωζαν.
Γενικά, οι όροι στρατεύσεως δεν ήσαν επαχθείς στο Βυζάντιο. Οι πτωχοί πληθυσμοί των διαφόρων περιοχών προθύμως έσπευσαν στις τάξεις του στρατού. Χάρις στους συχνούς πολέμους, το έσοδο του στρατιώτη υπερέβαινε τα έξοδα. Αν η ειρήνη διαρκούσε πολύ, ο στρατός διελύετο. Αν, πάλι, η εκστρατεία δεν ήταν καρποφόρα, ο στρατός εστασίαζε!
Στην κίνησι των στρατευμάτων ξεχωριστή θέσι έχουν τα είδη στρατοπεδείας, που είναι οι σκηνές και τα απαραίτητα για την εγκατάστασί τους εργαλεία. Μέρος απ' αυτά είναι εμπιστευμένο στους άνδρες, τα άλλα μεταφέρονται με τα μεταγωγικά. Υπήρχαν τέσσαρα είδη σκηνών:
* Η μεγάλη σκηνή, το κοντουβέρνιον, δανεισμένη από τους Αβάρους, που είναι ωραία και βολική. Στεγάζει ομάδα δέκα ανδρών, που αποτελεί και την μονάδα στρατοπεδείας. Είναι βαρειά και μεταφέρεται με το μεταγωγικό.
* Η μικρή σκηνή, που μεταφέρεται από το άλογο της υπηρεσίας. Εφ όσον διετίθετο ένα άλογο για κάθε τρεις ή τέσσερις άνδρες, φαίνεται ότι τόσοι θα ήσαν οι άνδρες που εξυπηρετούσε.
* Η σκηνή καταφύγιο, καμάρδα, που και αυτή μετεφέρετο από το άλογο της υπηρεσίας. Ήταν ένα είδος διπλού μανδύα.
* Ο σάκκος με λεπτό δέρμα, που είχε κάθε ιππεύς μαζί του και χρησίμευε για το λωρίκιο και για σκέπασμα την νύκτα.
Χάρις στην ποικιλία των φορητών αυτών καταφυγίων ο στρατιώτης ήταν προστατευμένος, ακόμη και σε μια έρημη και αφιλόξενη χώρα. Ως προς τα εργαλεία στρατοπεδείας αυτά ήσαν αξίνες, φτυάρια, πριόνια, ψαλίδια, κλαδευτήρια και τα βοηθητικά τούτων: ακόνι, μαχαίρια, κάνιστρα, σάκκοι κ.λπ.
Στην διάρθρωσι του Στρατού του Βυζαντίου την βάσι αποτελεί το τάγμα, που έχει τις υποδιαιρέσεις του, την εκατονταρχία, πεντηκονταρχία, πενταρχία και τετραρχία. Υπέρ το τάγμα καλύτερα σύνθεσις από περισσότερα τάγματα είναι η μ ο ί ρ α, το μ έ ρ ο ς και ο στρατός.Το τάγμα λέγεται και βάνδον στο ιππικό και τάγμα ή αριθμός στο πεζικό. Έχει στην διαχείρισί του, το συσσίτιο, τα υλικά και την πειθαρχία του. Οι προμήθειές του ρυθμίζονται από τον διοικητή του τάγματος. Οι στρατιωτικές θεωρίες αναπτύσσονται και ο Κώδιξ διαβάζεται στους συγκεντρωμένους στρατιώτες κατά τάγμα. Ως προς την ενδυμασία και τον οπλισμό, φαίνεται ότι αυτά αποτελούν ευθύνη του στρατηγού. Υπάρχει μια οργανική αυτοτέλεια, την οποία προσέχουν να μη διαταράξουν. Ο διοικητής του λέγεται άρχων, τριβούνος, κόμης, ταγματάρχης ή ταξίαρχος. Τα καθήκοντά του είναι πολλά, τόσο στον διοικητικό όσο και στον τακτικό τομέα.
Περισσότερα τάγματα αποτελούν μία μοίρα, που λέγεται και δρούγγον ή χιλιαρχία. Είναι το άθροισμα μάλλον ορισμένων ταγμάτων παρά μία οργανική μονάς. Ο διοικητής της που είναι συνήθως ο πρώτος ταγματάρχης λέγεται μοιράρχης ή δούξ ή χιλίαρχος και ρουγγάριος. Κάθε μοίρα έχει το ιδικόν της βάνδον (το λάβαρον).Το Μέρος είναι μια ομάς από μοίρες και τάγματα, λέγεται δε και σύνταγμα ή τούρμα. Ο διοικητής της, μεράρχης ή στρατηλάτης και τουρμάρχης είναι από το πρώτα στελέχη του στρατεύματος. Αποτελεί τον σύμβουλο του στρατηγού.
Ο στρατός ή στράτευμα ή σύνολον αποτελείται από τρία ή περισσότερα Μέρη, δυνάμεως 15.000 μέχρι 20.000 άνδρες. Αρχηγός του ο στρατηγός έχει μία σημαία και κοινές υπηρεσίες. Οι αρμοδιότητές του πολλές και το απαιτούμενα προσόντα περιγράφονται στον Κανονισμό με ρεαλισμό και πληρότητα.
Υπάρχουν ορισμένοι άνδρες σε κάθε τάγμα, που εκτελούν συγκεκριμένα έργα, τα οποία είναι μάλλον λειτουργήματα παρά ειδικότητες. Τον καιρό του Μαυρικίου, κατά τον 6ο αιώνα, ήσαν σε κάθε τάγμα οι μαντάτορες, ο βανδοφόρος, ο βουκινάτωρ, ο την κάππαν βαστάζων και ο κήρυξ. Με την εξέλιξι δε - και μάλιστα κατά τον 10ο αιώνα ευρίσκομε σε κάθε τάγμα 2 μαντάτορες, 2 βουκινάτορες η τουβάτορες, ένα καμπιδούκτορα, ένα καντάτορα, δύο αντικένσορες, δύο μίνσορες, ένα οπτίωνα, τον ιερέα, τον ιατρό και 6 -10 δηποτάτους.
Μαντάτορες ήσαν οι αγγελιαφόροι ή το πολύ οι υπασπισταί. Βουκινάτωρ ή τουβάτωρ, ο σαλπιγκτής, καμπιδούκτωρ, ο οδηγός ο κατά τόπους ερευνών και οδηγών. Καντάτωρ (ή παρακλήτωρ) ήταν ο ρήτορας του τάγματος, με έργον να διεγείρη με λόγους τον στρατό προς τους αγώνες.
Αντικένσορες ήσαν εκείνοι, που εξήταζαν τους δρόμους και ελάμβαναν τα κατάλληλα μέτρα για την ασφαλή διέλευσι των στρατευμάτων, εδιάλεγαν την θέσι για την εγκατάστασι του στρατοπέδου και εξήταζαν την χώρα, αν διαθέτη τροφές, νερό, ξυλεία. Οι μίνσορες ή μινσουράτορες (γεωμέτραι) εχάραζαν το στρατοπεδο και όριζαν την θέσι για κάθε στρατιωτικό τμήμα. Οπτίων ήταν ο οικονομικός βαθμοφόρος, που επλήρωνε τους μισθούς, δηποτάτους δε έλεγαν τους νοσοκόμους και τραυματιοφορείς.Όλοι αυτοί έπρεπε να είναι, αν όχι αξιωματικοί, τουλάχιστον υπαξιωματικοί.
Μαζί με το τάγμα επορεύετο και το τούλδον, δηλ. τα ανθοφόρα ή υπουργικά ή μεταγωγικά. Τουτέστι βοϊδάμαξες, άμαξες συρόμενες από άλογα η μουλάρια, που μετέφεραν τρόφιμα, όπλα, υλικά κ.λπ. Με το Τούλδο όμως επορεύοντο οι τεχνίτες του τάγματος, οι υπηρέτες και οι παίδες ή πάλλικες, κοπάδια ζώων, οι μεταπράττες και προμηθευταί. Τέλος δε οι οικογένειες των στρατιωτών, που ακολουθούσαν το τάγμα, όταν τούτο επετρέπετο.
Πρέπει να σημειώσωμε ότι οι όροι επιτελής και επιτελείον ήσαν άγνωστοι στο Βυζάντιο. Τους άνδρες, που εκτελούν επιτελικά, όπως θα ελέγαμε σήμερα, καθήκοντα ο μεν Μαυρίκιος τους ονομάζει ανθρώπους του στρατηγού, ο δε Λέων ο Σοφός την του στρατηγού προέλευσιν. Πάντως υπήρχαν πραγματικά και μάλιστα πολυσύνθετα επιτελεία, με οργάνωσι και αποστολή του Βασιλέως, που ήταν ονόματι και ουσία Αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων, περιελάμβανε τους εξής αξιωματούχους: τον Μέγαν Δομέστιχον, κεφαλήν άπαντος του φοσσάτου, δηλ. τον Αρχηγό Στρατου, τον Μέγαν Δρουγγάριον της Βίγλης. Ερρύθμιζε τις προφυλακές και την ασφάλεια των κινουμένων στρατευμάτων, τον Δομέστιχον των Τεχνών, αρμόδιο για την επιθεώρησι και συντήρησι των κάστρων, τον Στρατοπεδάρχη των Τζακώνων, υπεύθυνο για τις φρουρές των κάστρων, τον Μέγαν Αδνουμιαστή. Συνόδευε στις επιθεωρήσεις τον Μέγαν Δομέστιχον, κατέγραφε τις ελλείψεις και φρόντιζε για την θεραπεία τους τον Μέγαν Στρατοπεδάρχη. Ήτο αρχηγός της επιμελητείας, έπαρχος και χορηγός του στρατοπέδου, τον Μέγαν Εταιριάρχη, που συγκέντρωνε τους φυγάδες, αυτομόλους ξένους κ.λπ., τον Πρωτομάστορα ή Δομέστιχο των Στρατόρων, δηλ. σταυλάρχη και διοικητή των Ιπποκόμων, τον Μέγαν Πριμμικύρην, υπεύθυνο για την τάξι στην βασιλική αυλή, τόσον στα Παλάτια, όσον και τις εκστρατείες. Βοηθούς είχε τον Άρχοντα του Αλλαγίου (φρούραρχο της Αυλής) και Πρωταλλαγάτορα, τον επί των Όπλων ή του αρμαμέντου αρμόδιο για την προμήθεια και διανομή των όπλων, τον Λογοθέτη των Αγελών, αρμόδιο για την επίταξι και διανομή των κτηνών, τον Κριτή του φοσσάτου, δηλ. τον δικαστή των στρατιωτών, τον Σακελλάριον, ήτοι τον Γενικό Ταμία του φοσσάτου, τον Πρωτοασηκρήτην, δηλ. τον εξ απορρήτων αρχιγραμματέα, τον επί των δεήσεων που παρελάμβανε και ενεργούσε τις απευθυνόμενες προς τον Βασιλέα αιτήσεις.Οι στρατηγοί που διοικούσαν σύνολο Επαρχιών ελέγοντο Δομέστιχοι των Σχολών (της Ανατολής λ.χ., της Δύσεως κ.λπ.), οι δε διοικούντες μια Επαρχία ή Θέμα ελέγοντο στρατηγοί του Θέματος, λ.χ. της Ιταλίας, της Δαλματίας κ.λπ. Τα επιτελεία τούτων, δηλ. των Δομεστίχων των Σχολών ή των Στρατηγών διοικητών ενός θέματος, είχαν σύνθεσι ανάλογο προς το Επιτελείο του Βασιλέως. Ειδικώτερα το Επιτελείο ενός στρατηγού, διοικητού του θέματος, αποτελούσαν οι εξής: ο Δομέστιχος του θέματος, δηλ. υποδιοικητής, ο κόμης της Κόρτης, επιτελάρχης, ο Δρουγγάριος της Βίγλης, υπεύθυνος για την υπηρεσία ασφαλείας, οι Αντικένσορες, για την αναγνώρισι των δρόμων και την θέσι των στρατοπέδων, οι μίνσορες ή μινσουράτορες, για την χάραξι των απλήκτων, δηλ. των στρατοπέδων, ο Δομέστιχος των τειχών (επιθεώρησις, επισκευή κάστρων), ο επί του αρμαμέντου, ο Πρωτονοτάριος, αξιωματούχος της πολιτικής διοικήσεως, ο Σακελλάριος, επιμελητής του Θέματος, ο Οπτίων των Καταλόγων, δηλ. ο Ταμίας που επλήρωνε τους μισθούς, ο Χαρτουλάριος (γραμματεύς), ο Πραίτωρ (δικαστής), οι Ιατροί, Ιερείς, Δουκάτορες (οδηγοί), διερμηνείς κ.λπ.Τους επιτελείς και την ανατιθέμενη στον καθένα υπηρεσία καθόριζε ό στρατηγός κατά την απόλυτη κρίσι του. Επιτυχημένη ήταν συνήθως η εκλογή, αλλά οι εύνοιες και αυθαιρεσίες δεν έλειπαν.
Ας ιδούμε, τελευταία αυτή, την κινητοποίησι: Οσάκις ανηγγέλλετο σοβαρή εχθρική επιδρομή και απεφάσιζε ο Βασιλεύς να εκστρατεύση, εκρεμούσαν έξω από την Χαλκήν Πύλην (δηλ. την κυρία είσοδο του περιβόλου των ανακτόρων) ένα θώρακα, μια σπάθη και μια ασπίδα. Τούτο είχε την έννοια διαταγής επιστρατεύσεως της Πρωτευούσης. Διαταγή κινητοποιήσεως των επαρχιακών στρατευμάτων εστέλλετο στους αρμοδίους στρατηγούς διοικητάς με το τηλεγραφικό σύστημα των φρυκτωριών, που λειτουργούσε τότε, δηλ. με πυρσούς, μέσα σε ελάχιστο χρόνο.Μόλις έπαιρναν την διαταγή, οι Διοικηταί έπρεπε να συμπληρώσουν τις από τον καιρό της ειρήνης υφιστάμενες αποθήκες επιστρατεύσεως, να επιτάξουν και συγκεντρώσουν τα κτήνη, να επιστρατεύσουν τους άνδρες της περιφερείας των και να οδηγήσουν ή αποστείλουν στο απειλούμενο μέτωπο στρατιώτες, ζώα και υλικά. Παραλλήλως ελάμβαναν ορισμένα μέτρα: ενίσχυαν τα φρούρια της περιοχής, συνέλεγαν πληροφορίες, εξουδετέρωναν τους κατασκόπους, συγκέντρωναν τροφές κ.λπ.
Και τότε, στρατιώτες και άρχοντες, υπακούοντες στην φιλοδοξία του αρχηγού των, ΄΄οδηγημένοι΄΄ από την Υπέρμαχο Στρατηγό και πειθαρχούντες στην επιταγή μίας ιστορικής αποστολής, εβάδιζαν κατά του εχθρού και επιδρομέως, για να κρατήσουν αιώνες πολλούς και μακρούς την Ελληνική Αυτοκρατορία ζωντανή και ακατάβλητη.
