Εάν η αξία ενός έργου κρίνεται από τη διαχρονικότητα του -και κρίνεται!- ο Κινέζος Σουν Τσου θα πρέπει να καταταγεί ανάμεσα στους σπουδαιότερους συγγραφείς που ανέδειξε η ανθρωπότητα. Γιατί Η Τέχνη του Πολέμου -η αρχαιότερη γνωστή πραγματεία με παρόμοιο θέμα-δεν ξεπεράστηκε ποτέ. Για πολλούς ακόμη και το έργο του ΚλαούζεBιτς, ''Περί Πολέμου'', γραμμένο δυο χιλιάδες χρόνια αργότερα, δεν διαθέτει την ίδια καθαρότητα, διεισδυτικότητα και φρεσκάδα.Στη διάρκεια των αιώνων, αμέτρητοι Κινέζοι μελετητές καταπιάστηκαν με την περί πολέμου πραγματεία του Σουν Τσου, σε μια προσπάθεια να σκιαγραφήσουν την προσωπικότητα του συγγραφέα και να προσδιορίσουν το χρόνο συγγραφής του έργου του. Επικρατέστερη μοιάζει η άποψη που τοποθετεί την Τέχνη του Πολέμου στην «κλασική» κινεζική περίοδο, ειδικότερα μεταξύ του 400 π.Χ. και του 320 π.Χ.
Ο Σουν Τσου γεννήθηκε στο κρατίδιο του Τσι. Η πραγματεία του γύρω από την Τέχνη του Πολέμου τράβηξε γρήγορα την προσοχή του Χο Λου, Βασιλιά του Βου. Από εκείνη την πρώτη γνωριμία του Σουν Τσου με τον βασιλιά, έχει διασωθεί το ακόλουθο ενδιαφέρον περιστατικό: Ο Χο Λου κάλεσε τον Σουν Τσου και του είπε: «Διάβασα πολύ προσεκτικά τα δεκατρία κεφάλαια του Βιβλίου σας. Μήπως θα μπορούσατε να μου κάνετε μια μικρή επίδειξη του πώς εφαρμόζεται πρακτικά η θεωρία σας -ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τον έλεγχο των στρατευμάτων;»
«Θα μπορούσα», απάντησε ο Σουν Τσου.
«Και μήπως θα μπορούσατε να χρησιμοποιήσετε στην επίδειξη γυναίκες;» συνέχισε ο Βασιλιάς.
«Βεβαίως», είπε χωρίς δισταγμό ο Σουν Τσου.
Έτσι, δόθηκε διαταγή να φέρουν από το παλάτι 180 όμορφες γυναίκες. Ο Σουν Τσου τις χώρισε σε δυο λόχους και έθεσε επικεφαλής τις δυο πιο αγαπημένες παλλακίδες του Βασιλιά. Ύστερα έδειξε στα κορίτσια πώς να κρατούν το δόρυ και ρώτησε:
«Ξέρετε τη διαφορά ανάμεσα στο «Μπροστά» και το «Πίσω», το «Αριστερά» και το «Δεξιά»;
«Την ξέρουμε», απάντησαν εκείνα.
«Ωραία», είπε ο Σουν Τσου. «Τώρα, όταν σας δώσω τη διαταγή «Μέτωπο εμπρός», θα κοιτάξετε κατευθείαν μπροστά. Όταν σας πω «Μεταβολή», θα κάνετε μισή στροφή, ώστε να κοιτάξετε όλες προς τα πίσω. Όταν σας πω «Επ’ αριστερά», θα γυρίσετε προς τη μεριά του αριστερού σας χεριού. Κι όταν σας πω «Επί δεξιά», θα γυρίσετε προς τη μεριά του δεξιού σας χεριού».
Οι γυναίκες είπαν «Καταλάβαμε» και τότε ο Σουν Τσου, αφού τους εξήγησε ποιο χτύπημα του τύμπανου αντιστοιχούσε σε κάθε παράγγελμα, τους μοίρασε τα δόρατα και έδωσε το σύνθημα: «Επί δεξιά». Τα κορίτσια, όμως, αντί να υπακούσουν, ξέσπασαν σε γέλια. Τότε ο Σουν Τσου είπε ήρεμα: «Εάν τα παραγγέλματα δεν είναι σαφή και οι διαταγές δεν είναι απόλυτα κατανοητές, το λάθος είναι του στρατηγού». Ύστερα επανέλαβε τρεις φορές τα παραγγέλματα, τα εξήγησε πέντε, και έδωσε το παράγγελμα: «Επ’ αριστερά». Τα κορίτσια ξέσπασαν, γι’ άλλη μια φορά, σε γέλια.Τότε ο Σουν Τσου, πάντα το ίδιο ήρεμος, είπε: «Όταν τα παραγγέλματα δεν είναι σαφή και οι διαταγές δεν είναι απόλυτα κατανοητές, το λάθος είναι του στρατηγού. Όταν, όμως, οι διαταγές είναι σαφείς και κατανοητές, αλλά οι στρατιώτες δεν υπακούουν, τότε το λάθος είναι των αξιωματικών τους». Και λέγοντας αυτά, διέταξε να αποκεφαλίσουν οι δυο επικεφαλής των λόχων! Ο Βασιλιάς που παρακολουθούσε τη σκηνή από ψηλά, μόλις αντιλήφθηκε ότι οι δυο ευνοούμενες του θα έμεναν χωρίς κεφάλι, έσπευσε να μηνύσει στον Σουν Τσου: «Είμαι απόλυτα ικανοποιημένος από την επίδειξη σας. Αλλά εάν στερηθώ τις δυο αυτές παλλακίδες, το φαγητό και το ποτό μου θα χάσουν τη γεύση τους. Επιθυμία μου, λοιπόν, είναι να μην αποκεφαλιστούν».Οπότε, ο Σουν Τσου απάντησε: «Ο υπηρέτης σας έχει κάνει ήδη δεκτό το διορισμό του ως Διοικητή και όταν ένας διοικητής ηγείται του στρατού, δεν υποχρεούται να υπακούει σε όλες τις διαταγές του ηγεμόνα του». Αμέσως μετά, έδωσε διαταγή να αποκεφαλιστούν οι δυο γυναίκες προς παραδειγματισμό και όρισε ως επικεφαλής δύο άλλες. Ύστερα, επανέλαβε τα παραγγέλματα με τη βοήθεια του τύμπανου και οι γυναίκες ανταποκρίθηκαν, χωρίς να κάνουν το παραμικρό λάθος. Και, Βέβαια, χωρίς να τολμήσει καμιά τους να γελάσει!Τότε ο Σουν Τσου διαμήνυσε με αγγελιοφόρο στον βασιλιά: «Ο στρατός σας, κύριε, είναι πανέτοιμος. Μπορείτε να κατεβείτε και να τον επιθεωρήσετε Είναι πρόθυμος να κάνει ό,τι του ζητήσετε – ακόμα και να πέσει στη φωτιά».
Ωστόσο, η όρεξη του Βασιλιά για πειράματα είχε κοπεί. «Πες στο Στρατηγό», είπε στον αγγελιαφόρο, «ότι μπορεί να επιστρέφει στο στρατόπεδο του και να αναπαυθεί. Ο βασιλέας του δεν έχει καμιά διάθεση για επιθεώρηση».Όταν ο Σουν Τσου έλαβε το μήνυμα, σχολίασε ατάραχα: «Ο Βασιλιάς αγαπάει τα λόγια, όχι όμως και τα έργα…»Μολονότι, πάντως, ο Χο Λου δεν αγαπούσε ιδιαίτερα τα έργα, αναγνώρισε την ιδιοφυΐα του Σουν Τσου και τον έκανε στρατηγό. Την οριστική του, ωστόσο, δικαίωση, ο Σουν Τσου δεν οφείλει ούτε στους θρύλους που συνοδεύουν το όνομα του, ούτε στις πολυάριθμες επιστημονικές εργασίες Κινέζων μελετητών, αλλά σ’ ένα διάταγμα του αυτοκράτορα Σενγκ-τσουνγκ (1068-1085), το οποίο απαριθμούσε επτά «πολεμικούς κλασικούς» και όριζε ως υποχρεωτική τη μελέτη τους, από όσους φιλοδοξούσαν να αναδειχτούν στη στρατιωτική ιεραρχία. Στον κατάλογο αυτό, η πραγματεία του Σουν Τσου (σε έκδοση Τσάο Τσάο) κατείχε την πρώτη θέση.
Την εποχή που γράφτηκε Η Τέχνη του Πολέμου, η Κίνα απαρτιζόταν από οκτώ μεγάλα και κάμποσα μικρότερα κρατίδια, που συγκρούονταν αδιάκοπα μεταξύ τους. Οι αιμοδιψείς ηγεμόνες τους δεν σταματούσαν τον πόλεμο, παρά για να στρατολογήσουν και να εκπαιδεύσουν κι άλλους χωρικούς, καθώς από τους προηγούμενους δεν είχε μείνει ρουθούνι! Είναι ζήτημα εάν σε διάρκεια εκατόν πενήντα ετών -μεταξύ του 450 π.Χ. και του 300 π.Χ.- υπήρξε στρατηγός που να πέθανε στο κρεβάτι του! Ωστόσο, ακόμα και σ’ αυτή τη χαοτική περίοδο, υπήρχαν κάποιοι που αποτελούσαν εξαίρεση, που αποκήρυσσαν το έγκλημα και ήταν αντίθετοι στην παραφροσύνη του πολέμου. Ένας από αυτούς ήταν και ο Μο Τι (479-381 π.Χ.), που καταδίκαζε κάθε μορφή επιθετικού πολέμου.
Παρά τον συνεχή αναβρασμό της περιόδου εκείνης, το εμπόριο ευημερούσε -στα πλαίσια μιας νομοθεσίας που τιμωρούσε με θάνατο ή ακρωτηριασμό μερικές χιλιάδες (βίο) αδικήματα- και η πολιτική κατάσταση άφηνε περιθώρια για την ανάδειξη ταλέντων σε κάθε τομέα δραστηριότητας, και ιδιαίτερα σε κείνον της πολεμικής τέχνης. Έτσι, αναδείχτηκαν μια σειρά από στρατιωτικές αυθεντίες και άνθισε η κατασκοπεία. Όσο για τη διπλωματία, αυτή Βασιζόταν αποκλειστικά στη δωροδοκία, το δόλο και την απάτη.Μάταια ο Κομφούκιος περιφερόταν από το ένα κρατίδιο στο άλλο, σε μια προσπάθεια να πείσει τους ηγεμόνες της εποχής να σταματήσουν το αιματοκύλισμα και να επιστρέψουν στον ίσιο δρόμο. Έτσι, ενώ οι ηθικολόγοι δεν είχαν συχνά να φάνε, οι μεγάλοι δάσκαλοι της στρατιωτικής επιστήμης ζούσαν Βασιλικά – για όσο, τουλάχιστον, διάστημα οι συμβουλές τους αποδεικνύονταν σωστές.Με δεδομένες τις επεκτατικές τάσεις των ισχυρότερων κρατιδίων, με τον πόλεμο να αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της πολιτικής ισχύος, και με την παράλληλη διάδοση της χρήσης του σιδήρου -που, αν και γνωστός στην Κίνα από τις αρχές του 5ου π.Χ. αιώνα, έγινε κοινό κτήμα έναν σχεδόν αιώνα αργότερα- η ανάγκη μιας ολοκληρωμένης πολεμικής θεωρίας ήταν πιο αναγκαία από ποτέ. Και ο πρώτος που τη διατύπωσε ήταν ο συγγραφέας των δεκατριών κεφαλαίων της Τέχνης του Πολέμου.
Ο Σουν Τσου, ωστόσο, δεν είναι ένας ακόμα αιμοδιψής στρατηγός της εποχής. Ήδη από την πρώτη σελίδα της πραγματείας του, κάνει σαφές ότι ο πόλεμος δεν μπορεί παρά να είναι η έσχατη λύση. Ακόμα και τότε, όμως, θα πρέπει να φροντίζουμε να διεξάγεται στο ελάχιστο δυνατό διάστημα, να έχει το ελάχιστο δυνατό κόστος σε ζωές και προσπάθεια, και να επιφέρει τις ελάχιστες δυνατές απώλειες στον εχθρό.Ο Σουν Τσου είχε πλήρη επίγνωση των οικονομικών επιπτώσεων του πολέμου. Οι αναφορές του στις πληθωριστικές πιέσεις που επιφέρει, στην έλλειψη τροφίμων που προκαλεί, και στα πρόσθετα βάρη που φορτώνει στις πλάτες του λαού, δείχνουν ότι αναγνώριζε τη σπουδαιότητα αυτών των παραγόντων – που, μέχρι σήμερα, οι εμπόλεμοι συνηθίζουν να παραβλέπουν. «Καμιά χώρα δεν ωφελήθηκε ποτέ από έναν παρατεταμένο πόλεμο», σημειώνει χαρακτηριστικά.Για τον Σουν Τσου, η πρώτη επίθεση που εξαπολύει ένας ιδιοφυής στρατηγός, είναι εναντίον του πνεύματος του εχθρού. Αυτό φροντίζει να χειραγωγήσει, πριν κάνει το επόμενο βήμα. Εξίσου σημαντικά για τον Κινέζο θεωρητικό του πολέμου είναι η ταχύτητα, η ετοιμότητα, η προσαρμοστικότητα, η αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων που προσφέρει ο καιρός και το έδαφος, και -φυσικά- οι μυστικές επιχειρήσεις
«Θα μπορούσαν ποτέ να έχουν εφαρμογή, στο σύγχρονο κόσμο, τακτικές που αναπτύχθηκαν και εφαρμόστηκαν δυόμιση χιλιάδες χρόνια πριν;» ίσως αναρωτηθεί κάποιος;Η απάντηση είναι «Ναι!» Γιατί μπορεί τα σπαθιά και τα ακόντια ν’ αντικαταστάθηκαν με «έξυπνα» όπλα, αλλά η φιλοσοφία του πολέμου δεν άλλαξε. Όπως δεν άλλαξαν η ηθική και οι κανόνες του. Θα έλεγε μάλιστα κανείς, ότι οι αυτοί οι τελευταίοι βρίσκουν ακόμα πιο πρόσφορο έδαφος στην εποχή μας, καθώς ο πόλεμος -πάντα το ίδιο σκληρός- έχει μεταφερθεί από τα πεδία των μαχών στα πεδία των επιχειρήσεων. Γιατί πώς αλλιώς να εξηγήσει κανείς τις ομοιότητες μεταξύ ενός βιβλίου, αφιερωμένου στην τέχνη του πολέμου, κι ενός άλλου αφιερωμένου στην τέχνη του μάνατζμεντ;
«Εν καιρώ πολέμου, απαιτείται προσαρμοστικότητα και ευελιξία!» γράφει ο Σουν Τσου, το 500 π.Χ.
Μερικά λόγια του Σουν Τσου από το Βιβλίο του.Κάθε πόλεμος βασίζεται στην παραπλάνηση
Στήλη σκόνης που ανεβαίνει ψηλά, είναι σημάδι ότι πλησιάζουν τέθριππα. Σκόνη που μένει να αιωρείται χαμηλά και σε μεγάλη έκταση, είναι σημάδι ότι πλησιάζει το πεζικό.Όταν, χωρίς προηγούμενη συνεννόηση, ο εχθρός ζητάει ανακωχή, συνωμοτεί.Όταν τα στρατεύματα του κινούνται με ταχύτητα και παρατάσσει τ’ άρματα μάχης του, περιμένει ενισχύσεις.«Ο Τσανγκ Γιου λέει πως όταν ένας στρατός “καίει τα πλοία του” και “σπάει τις καραβάνες του”, αισθάνεται παγιδευμένος και θα πολεμήσει μέχρι θανάτου. Γουάνγκ Γιου: “Ο εχθρός ταΐζει σιτάρι τα άλογα του και οι άντρες τρώνε κρέας, προκειμένου να αυξήσουν τη δύναμη και την αντοχή τους. Εάν ο στρατός δεν έχει πια καραβάνες, δεν θα ξαναφάει. Εάν τα στρατεύματα δεν επιστρέφουν στις σκηνές τους, δεν σκέφτονται πια την επιστροφή στην πατρίδα και προτίθενται να δώσουν μια αποφασιστική μάχη”».
Εάν κάποιος με ρωτήσει «Είναι δυνατόν να έχει ένα στράτευμα μια τέτοια ακαριαία αντίδραση;» θα απαντήσω: «Είναι». Γιατί, μολονότι οι άντρες του Βου και του Γιούε αλληλομισούνται, εάν βρεθούν μαζί σ’ ένα πλοίο που θαλασσοδέρνεται, θα συνεργαστούν, όπως το δεξί χέρι με το αριστερό.
Ο στρατηγός θα πρέπει, επίσης, να αλλάζει τις μεθόδους του και να τροποποιεί τα σχέδια του, ώστε οι άλλοι να μην καταλαβαίνουν τι κάνει.Από όλους όσοι απαρτίζουν το στράτευμα, κανένας δεν έχει τόσο στενές σχέσεις με το διοικητή όσο ένας μυστικός πράκτορας. Κανένας δεν ανταμείβεται πιο πλουσιοπάροχα. Και τίποτα δεν είναι πιο απόρρητο από τις μυστικές επιχειρήσεις.